شطرنج ، بازي دربارهاي باشكوه هزار و يكشب

شطرنج ، بازي دربارهاي باشكوه هزار و يكشب

ژان پل سارتر مي گويد : آن گاه كه انسان احساس مي كند آزاد است و مي خواهد از آزادي خود بهره جويد ، فعاليت او رنگ بازي مي گيرد .
از ميان همه بازي هاي عمده كه عمري به درازاي تاريخ دارند ، شطرنج محبوب ترين و گسترده ترين بازي هاست .
بخشي از فريبندگي شطرنج را در وفور امكانات آن دانسته اند و برخي آن را همچون زنان ، اسرار آميز خوانده اند .

 
در روايات افسانه اي آمده است كه خاستگاه بازي شطرنج ، ايران است . هر چند در رواياتي مستندتر ريشه پيدايش آن به هند منسوب شده است .

در كتاب قوم هاي كهن در قفقاز ، ماوراي قفقاز ، بين النهرين و هلال حاصلخيز اثر دكتر رقيه بهزادي ، مي خوانيم :  هندوستان را خاستگاه شطرنج مي دانند . تا سده پنجم ميلادي، گونه اي از اين بازي به نام چاتورانگا در آن جا تكامل يافته بود . هدف بازي در ابتدا گرفتن مهره هاي طرف مقابل بود . بعدها ، هدف بازی مات كردن حریف شد . در آن زمان در شطرنج، مهره فيل به طور مورب حركت مي كرد ولي مي توانست بر روي مهره هايي مانند اسب در بازي روزگار كنوني بجهد ، وزير نيز تنها مي توانست به طور مورب دريك گوشه حركت كند.
در قرن هاي هشتم و نهم ميلادي ، شطرنج ، نقل مجالس شب هاي پرشكوه شهر هزار و يكشب ، بغداد شد . در آن روزگار، بازيكنان شطرنج در بغداد به چهار طبقه تقسيم مي شدند كه عالي ترين طبقه شامل استادان بزرگ بودند . بسياري از آن اساتيد نيز به عنوان مولفان رسالات شطرنج مانند ابوالفتح تاجيكي در قرن دوازدهم شهرت داشتند .

 
بنا به روايتي افسانه اي ، بازي شطرنج در روزگار انوشيروان از هند به ايران آورده شد و بازي نرد از ايران به هند رفت. فردوسي در شاهنامه درباره شطرنج و پيدايش آن در ايران ، داستاني گيرا آورده است. چكيده آن داستان چنين است :

سفيري از هند با هزار بار شتر، كالاهاي گوناگون به دربار ايران مي آيد و تخته شطرنج را به كسري عرضه مي كند و از سوي شاه هند پيغام مي دهد كه اگر از آيين هاي اين بازي، دانايان ايران پرده برداشتند ، گذشته از باج ساليانه ، همه ساله هزار بار شتر از متاع هاي گوناگون به دربار ايران ارمغان خواهيم داد . وگرنه رواست كه شاه ايران از باج در گذرد و خود باج گذار هندوستان باشد . كسري مي پذيرد و دانايان را فرا مي خواند درباره چند و چون اين بازي انديشه كنند . آنان پس از انديشيدن هاي دور و دراز ، عجز خويش را به شاه خبر مي دهند . بوذر جمهر حل اين معما را به عهده مي گيرد و سرانجام همه راز و رمزهاي آن را در مي يابد و در حضور سفير هند به كسري عرضه مي دارد . سفير در نهايت شگفتي، رمز گشايي درست وزير ايران را تاييد مي كند و همه كالاهايي را كه آورده است در اختيار شاه ايران مي گذارد .

پس از چندي ، بوذر جمهر ، بازي نرد را با الهام از بازي شطرنج ابداع مي كند و به فرمان كسري ، آن را به دربار هند مي برد و حل معنا و كشف چند و چون آن را از دانايان هند خواستار مي شود . آنان در اين كار فرو مي مانند و شاه هند با تصديق دانايي وزير ايران، وي را با هداياي بسيار به ايران مي فرستد .

ساير اقوام خاورميانه تا قرن هفتم و هشتم، با شطرنج آشنا نبودند و در اين زمان بود كه شطرنج به خاورميانه راه پيدا كرد. نخستين اشاره ها به انجام اين بازي در گرجستان و ارمنستان از سده دوازدهم باقي مانده است و نيز كهن ترين اشاره به شطرنج در اروپاي غربي، متعلق به اوايل سده يازدهم است .
بهزادي در مورد رواج اين بازي در اروپا مي نويسد، در اين بازي از قرن نهم يا دهم ميلادي از طريق كشورهاي عربي و عمدتا از طريق اسپانيا و احتمالا ايتاليا وارد شد. وايكنيگ ها (نورمان ها) شطرنج را به اسكانديناوي و جزاير بريتانيا بردند . تا قرن سيزدهم و چهاردهم ، شطرنج به صورت يك سرگرمي اشرافي درآمد و در تعدادي از آثار ادبي مثل آواز رولاند و تريستان و ايزوت از آن ياد شده است .

www.achmaz.ir