شطرنج و مشاهير

آچمز تقديم مي كند :

مطلبي زيبا و خواندني

شطرنج و مشاهير

در حدود هشت قرن پيش ، سعدي كه جامعه شناسي واقع بين بود، تفريح و آسايش و آرامش را براي ادامه دادن به كارهاي جدي و خستگي آور لازم و ضروري مي شمارد و خطاب به دانش آموزان و دانشجويان دوران خود مي گفت :

زماني درس علم و بحث و تنزيل     كه باشد نفس انسان را كمالي   
 زماني شعر و شطرنج و حكايت      كه  خاطر را بود دفع ملالي         
  خداي است آنكه ذات بي مثالش      نگردد هرگز از حالي به حالي       

شايد هيچ رشته اي از ورزش را نتوان سراغ گرفت، كه همچون شطرنج برجستگان جامعه را به خود جذب كرده باشد.  شطرنج را اغلب محققان تكامل يافته‏‏‎ ي بازيهائي مي دانند كه در مشرق زمين وجود داشته است . تاريخي كه براي پيدايش شطرنج امروزي قائل مي شوند، "1400"سال پيش است. نخستين سند مكتوب در اين باره را "كارنامك" يا "كارنامه اردشير بابك" مي دانند كه در آن اردشير به داشتن مهارتهائي در بازيهاي با توپ ، سواركاري ، شكار و شطرنج معرفي شده است. (لازم به تذكر است كه شطرنج پس از آنكه به اروپا رفت در سده هاي ميانه با تغييراتي كه در حركت بعضي مهره ها به وجود آمد به شكل امروزين در آمده است). پس اردشير بابكان را مي توان اولين چهره ي شناخته شده در شطرنج دانست.

شطرنج آنگاه كه به اروپا رفت نيز فضيلتي محسوب مي شد. در كتاب "ديسيپلينا كلريكاليس" (Diseiplina Clerialis) در سال (1110 ميلادي) از آن به عنوان يكي از هفت هنر شواليه نام برده شده است.

در اروپا شطرنج با مخالفتهائي نيز روبرو شد و علتش مرتبط انگاشتن آن با نرد بود. در نامه اي كه "كاردينال دامياني" به "پاپ الكساندر دوم" در (سال 1061 ميلادي) نوشت ، توضيح داد كه چگونه اسقف فلورانس را به دليل بازي شطرنج توبيخ  كرده  است !

بعدها بي ارتباط بودن شطرنج با نرد و قمار به اثبات رسيد ، به گونه اي كه "پاپ گريگوريوس" يازدهم (1370-1378 ميلادي) شطرنج باز ماهري بود، همانگونه كه در قرن گذشته نيز "پاپ ژان پل اول"  و "پاپ ژان پل دوم" هر دو از شطرنج بازان خوب محسوب مي شدند و در اين زمينه مسائلي نيز طرح كرده اند !

شطرنج به دليل شباهتش با زندگي و برخورداري از زيبائيهاي هنري و وجوه علمي ، طيف وسيعي از هنرمندان ، سياستمداران و علما را بسوي خود جذب كرده است.

داستانهاي متعددي با زمينه شطرنج نگاشته شده كه در آن جمله اند : "دفاع لوژین از ولاديمير نابوكوف" كه خود شطرنج بازي چيره دست بوده و "بازي شاهانه" اثر "اشتفان تسوايك" را مي توان نام برد.

شاعران هم از شطرنج به شكلهاي مختلف در ارتباط با زندگي ، مرگ و مفاهيمي ديگر سود برده اند. همچون "خواجه عبدالله انصاري" در "مناجاتنامه" ی معروفش ، و همچنين "حکیم ابواقاسم فردوسي" حماسه سراي بزرگ ايراني كه پيدايش شطرنج را به نظم كشيده است ، مي توان نام برد.

در ميان موسيقيدانان به نامهائي چون "پروكفيف" و "ريشارد اشتراوس" و در ميان نوازندگان برجسته به كساني چون  "منوهين" و "اويستراخ" بر مي خوريم ، و همچون "فيليدور" قهرمان بزرگ قرن هجدهم كه خالق اپراهائي بود را نيز مي توان بر شمرد.

در زمان ما نيز "واسیلی اسميسلوف" خواننده اپرا ، و "مارک تايمانوف" پيانيست برجسته را نيز در رديف شطرنج بازان مي توان نام برد.

"سروالتر اسكات" ، "سينكر لويس" ، "چارلز ديكنز" ، "مارسل دوشان" ، "ولتر" ، "روسو" ، "منتسكيو" ، "ديدرو" ، "هنري تامس" (مورخ) ، "پوشكين" ، "لئو تولستوي" ، "تورگينف" و حتی "مندليف" و بسياري ديگر نيز ، از شطرنج بازان خوب شمرده  مي شدند . بسياري از آنان توصيفات جالبي در مورد بازي مورد علاقه شان داده اند.

"تورگنيف" و "پروكفيف" و "مارسل دوشان" در سطوح بالاي شطرنج مطرح بودند. در ميان سياستمداران ، پادشاهان و  سروران اين توجه به نحو چشمگيري فزوني مي يابد . از "هارون الرشيد" گرفته تا "فردريك كبير" ، "پطر كبير"  ،  "ايوان مخوف" ، "كارل دوازدهم" (پادشاه سوئد) ، "فرديناند" و "ايزابلا" ، "ناپلئون" ، "ماركس" ، "فرديناند ماركوس" ، "تامس جفرسون" ، "بنجامين فرانكلين" ، "ابراهيم لينكلن" ، "فيدل كاسترو" ، "مارشال تيتو" ، "چه گوارا" ، "يانوش كادرا" ، "روبسپير" و  ...  به جهاتي در شطرنج معروف اند.

"كارل دوازذهم" بيشتر بازيهاي خود را به گفته "ولتر" به دليل علاقه به حركت دادن شاه از دست مي داد !!!  از ناپلئون بازيهاي فراواني ثبت شده است كه با هدف مات كردن سريع حريف انجام مي شد و پايه اي منطقي نداشت (مانند مات ناپلئوني).

"بنجامين فرانكلين" آنچنان شيفته ي شطرنج بود كه كتابي به نام "اخلاقيات شطرنج" نگاشت ، و بسياري از خصوصيات علمي و هنري آن را به تفضيل مورد بررسي قرار داد . بازي "آبراهام لينكلن" با قاضي "ايلينويز" معروف است. "يانوش كادرا"  رهبر قبلي مجارستان اوقات فراغت خود را در كلوپ شطرنج (بوداپست) صرف مي كرد . "فیدل كاسترو" در بازي سيمولتانه (بازی همزمان) با "تیگران پتروسيان کبیر" (قهرمان اسبق جهان) مساوي كرده و حتی در بازی دیگری ، قهرمان اسطوره ای شطرنج جهان "بابی فيشر" را مغلوب ساخته است !

"چه گوارا" در يك بازی زیبا و دیدنی با تئوریسین مشهور شطرنج "میگوئیل نايدروف" به تساوي رسید. وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده آمریکا "هنري كيسينجر" با دخالتهای خود، باعث از سرگيري روياروئي "فيشر- اسپاسكي" در سال 1972 گردید. بیشتر شطرنج بازان از این دیدار به رویارویی قرن شطرنج یاد می کنند. "فرديناند ماركوس" رئيس جمهور سابق (فيليپين) از طرفداران پر و پا قرص شطرنج بود. (گفتنی است در فيليپين به مانند روسيه و يوگسلاوی شطرنج ورزش شماره 1 شمرده مي شد)

خلاصه آنكه بسياري از مشاهير ، شطرنج باز هم بوده اند. در پايان قطعه اي كوتاه از كتاب آئين شهرداري اثر "ابن اخوه" را مرور مي كنيم :

شطرنج سبب تقويت انديشه، تدبير و هوش و ادراك است و نيز شبيه آلات جنگي و حيله هاي جنگي است. چه شاه به سلطان تشبيه شده و فرزان (فرزين) به وزير مشاور كه گاهي ملازم اوست و گاهي بنا به مصلحت از او جداست. اسب و فيل از تجهيزات جنگي و نزديك سلطان هستند و پيادگان همانند سربازاني هستند كه پيش شاه ايستاده اند و فرزين (وزير) و رخ همانند پسران سلطان در طرفين هستند ...

شایان ذکر است، گروهي از صحابه و تابعين از جمله "عبدالله ابن زبير ابن عباس" ، "ابو هريره" ، "سعيد بن جبير" به بازي شطرنج پرداخته اند .

___________________________________________

نویسنده : علی رضا شاه سیاه

ویراستار : رضا مهدی پور